Procesy endogeniczne - z jednej strony baaardzo ciekawy dział (w szczególności ruchy płyt tektonicznych), z drugiej strony trzeba się nauczyć na pamięć na przykład tabeli stratygraficznej.
Formacja skalne na wyspie Lanzarote - wrzesień 2019
Najważniejsze zagadnienia:
- OBOWIĄZKOWE MAPY DO PROCESÓW ENDOGENICZNYCH: wszystkie łańcuchy górskie i wyżyny na świecie i w Polsce, wyspy i półwyspy + znać minimum 10 najważniejszych wulkanów
- budowa wnętrza Ziemi - poszczególne warstwy:
- skorupa ziemska - różnica między skorupą kontynentalną i oceaniczną: grubość, główne skały budujące
- nieciągłość Moho, jako granica z płaszczem ziemskim; astenosfera (jaka jest?)
- jądro zewnętrzne (ciekłe) i wewnętrzne (stałe)
- Stopień geotermiczny, czyli liczba metrów, o którą należy się przesunąć w głąb Ziemi, aby temperatura wzrosła o 1°C (średnio wynosi 33m) - minerały - najważniejsze minerały skałotwórcze (skalenie, kwarce), twardość minerałów (skala Mohsa)
- SKAŁY: podział skał ze względu na ich genezę: magmowe, osadowe, metamorficzne
najważniejsze skały, które trzeba umieć rozpoznać:
- wylewne: bazalt, porfir, tuf wulkaniczny (skała piroklastyczna)
- głębinowe: granit, gabro
b) skały osadowe - etapy powstawania skały osadowej, rodzaje skał osadowych: okruchowe, organogeniczne, chemiczne;
najważniejsze skały, które trzeba umieć rozpoznać:
- okruchowe (w kolejności od największej do najmniejszej frakcji; w nawiasie podane formę zwięzłą skały luźnej): gruz (brekcja), żwir (zlepieniec), piasek (piaskowiec), muł/less(mułowiec), ił (iłowiec)
- organogeniczne: węgiel kamienny i brunatny, wapienie, kreda pisząca, ropa naftowa, gaz ziemny
- chemiczne: gips, sól kamienna
c) skały metamorficzne (przeobrażone) - jak powstają?
najważniejsze skały, które trzeba umieć rozpoznać (w nawiasie skała macierzysta, czyli z której dana skała przeobrażona powstała w wyniku metamorfizmu): gnejs (granit), marmur (wapień), kwarcyt (piaskowiec), eklogit (bazalt)
- surowce mineralne - metody eksploatacji (głębinowa, odkrywkowa, otworowa); podział kopalin i złóż ze względu na
sposób ich wykorzystania (surowce energetyczne np.: ropa naftowa, węgiel kamienny; surowce metalurgiczne np.: rudy żelaza, miedzi itp.)
- tabela stratygraficzna - trzeba znać wszystkie ery i okresy, dodatkowo w czwartorzędzie epoki: plejstocen i holocen GOOD LUCK!
- kojarzyć kolejność kiedy np.: pojawiły się gady, ssaki itp.
- bardzo polecam prezentację na stronie (link) geografia24.eu - odtwarzanie i datowanie dziejów Ziemi
Teraźniejszość jest kluczem do poznania przeszłości (J. Hutton)
- główne zasady stratygraficzne: zasada superpozycji, zasada pierwotnie poziomego położenia warstw skalnych, zasada następstwa gatunkowego
- czym się różni wiek bezwzględny i względny skały
- metody określające wiek względny: stratygraficzna (na zasadzie superpozycji), paleontologiczna/biostratygraficzna (na podstawie skamieniałości przewodnich), tektoniczna (niezgodności w następstwie skał <- często na maturze !!!)
- metody określające wiek bezwzględny: metoda izotopowa (radiometryczna) -> metoda radiowęglową (14C) ; metoda dendrochronologiczna
- jak powstają skamieniałości, przykłady skamieniałości przewodnich (np.: amonit, trylobit)
- czego możemy się dowiedzieć ze skał, np.: gliny morenowe (zwałowe) są dowodem obecności na danym terenie lądolodu, skały magmowe świadczą o intensywnych zjawiskach wulkanicznych, iły gromadzą się w jeziorach i zastoiskach wodnych w obszarach lądowych itp.
- analiza układu warstw skalnych, np.: struktura fałdowa świadczy o obecności ruchów górotwórczych, intruzje magmowe są młodsze niż skały, które przecinają itp.
Amonit, czyli skamieniałość przewodnia pochodzenia morskiego (od dewonu do kredy) - Jura Krakowsko-Częstochowska, styczeń 2020 - TEKTONIKA PŁYT LITOSFERY
- hipoteza dryfu kontynentów (Alfred Wegener)
- znajomość największych/najważniejszych płyt: Nazca, Afrykańska, Pacyficzna, Filipińska, Euroazjatycka itp. z podziałem na oceaniczne, kontynentalne i mieszane
- rola prądów konwekcyjnych w astenosferze
- GRANICE PŁYT LITOSFERY:
a) granica rozbieżna (dywergentna) => strefa spreadingu (ryftowa)
- co się dzieje w tej strefie/ na tej granicy?
- tworzenie się ryftów śródoceanicznych (np.: Grzbiet Śródatlantycki) i kontynentalnych (System Wielkich Rowów Wschodnioafrykańskich)
- występowanie w ryftach najmłodszych skał skorupy oceanicznej (głównie bazaltów)
b) granica zbieżna (konwergentna) => strefy subdukcji i kolizji
- pogrążanie (subdukcja) się płyty oceanicznej pod kontynentalną: rów oceaniczny, fałdowy łańcuch górski, przykłady na Ziemi (np.: subdukcja płyty Nazca pod płytę Południowoamerykańską: powstanie Rowu Peruwiańskiego i Andów)
- pogrążanie (subdukcja) się płyty oceanicznej pod inną płytę oceaniczną: rów oceaniczny, łuk wysp wulkanicznych; przykłady na Ziemi
- kolizja (zderzenie się) dwóch płyt kontynentalnych: geosynklina, zjawiska wulkaniczne; zderzenie płyty Indoaustralijskiej i Euroazjatyckiej doprowadziło do powstania najwyższego łańcucha górskiego na Ziemi: Himalaje)
c) uskoki transformujące (transformacyjne) - uskok San Andreas (Kalifornia)
d) zjawiska towarzyszące ruchom płyt tektonicznych: trzęsienia ziemi, metamorfizm, wulkanizm
e) plamy gorąca (pióropusze płaszcza) - mechanizm powstawania wysp nad plamami gorąca, przykłady: Hawaje, Wyspy Kanaryjskie - RUCHY GÓROTWÓRCZE
- definicja ruchów orogenicznych
- orogenezy: kaledońska, hercyńska (waryscyjska), alpejska - kiedy trwały, przykłady gór sfałdowanych w tych orogenezach, np.:
kaledońska: Góry Kaledońskie, Skandynawskie, Appalachy, Ałtaj, Sajany, Tien-Szan
hercyńska: Iberyjskie, Masyw Centralny, Harz, Wogezy, Ural, Góry Smocze, Wielkie Góry Wododziałowe
alpejska: Alpy, Karpaty, Pireneje, Apeniny, Góry Dynarskie, Bałkany, Atlas, Himalaje, Kordyliery, Andy, Kaukaz, Zagros, Elbrus, Taurus, Pamir, Hindukusz
znajomość położenia gór na mapie!!!!! - podstawowe struktury tektoniczne:
- budowa płytowa np.: platformy kontynentalne, Góry Stołowe, Kanion Kolorado (USA)
- budowa płytowa: monoklina jako lekka deformacja
- budowa fałdowa (deformacje ciągłe): budowa fałdu (antyklina, synklina, płaszczowina)
- budowa zrębowa (deformacja nieciągła): budowa uskoku (skrzydło wiszące i zrzucone), zręby i rowy tektoniczne - rodzaje gór ze względu na ich genezę (wiedzieć jak powstały oraz przykłady gór z ich lokalizacją na mapie):
- fałdowe np.: Alpy, Himalaje
- zrębowe i zrębowo-fałdowe np.: Sudety, Harz, Góry Smocze
- wulkaniczne np.: Kibo (Kilimandżaro) - plutonizm: magma, intruzje: batolity, dajki, sille, lakolity, lopolity
- wulkanizm: lawa
- pozytywne i negatywne skutki wulkanizmu dla środowiska i działalności gospodarczej człowieka
- rozmieszczenie wulkanów na Ziemi (Pacyficzny Pierścień Ognia, plamy gorąca, na granicach płyt)
- budowa wulkanu, kaldera
- najważniejsze wulkany i ich lokalizacja np.: Etna, Wezuwiusz, Hekla, Manua Loa, Kluczewska Sopka, Fudżi, Pico de Teide, Cotopaxi (Ekwador)
- rodzaje materiału wulkanicznego (gazy, utwory piroklastyczne, tuf itp)
- podział wulkanów ze względu na rodzaju materiału dominującego w erupcji: wulkany efuzywne (hawajskie, lawowe), eksplozywne, stratowulkany (mieszane); czym się różnią
Los Hervideros - efekt szybkiego stygnięcia lawy po kontakcie z Oceanem Atlantyckim - Lanzarote, wrzesień 2019 - trzęsienia ziemi: hipocentrum, epicentrum; skala Richtera; pokrywanie się rejonów częstych trzęsień ziemi z wulkanizmem; rodzaje trzęsień (najczęstsze tektoniczne, zapadowe w jaskiniach, antropogeniczne), skutki trzęsień ziemi (np.: tsunami)
podział zw względu na zagrożenie wstrząsami sejsmicznymi, ich częstotliwość i siłę: obszary sejsmiczne, pensejsmiczne, asejsmiczne - ruchy izostatyczne: czynniki obciążające skorupę ziemską (np.: lądolód, górotwory), izostatyczne podnoszenie się Półwyspu Skandynawskiego i Półwyspu Labrador (dlaczego się podnoszą?); zmiana linii brzegowej: transgresja i regresja morza
- ruchy wielkopromienne: ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze,
wznoszące), ruchy talasogeniczne (obniżające)
- wielkie formy ukształtowania lądów i dna oceanicznego
To już koniec najważniejszych zagadnień z zakresu procesów endogenicznych. Jeżeli samodzielnie przygotowujesz się do matury i chcesz sprawdzić swoją wiedzę - możesz skorzystać z formularza kontaktowego, aby zapisać się na korepetycje :)
Aby otrzymywać powiadomienia o nowych postach w panelu bocznym w polu Powiadomienia o nowych postach wpisz swój adres e-mail, a następnie potwierdź subskrypcję, klikając w link aktywacyjny wysłany na pocztę :)
Miłej nauki!
Weronika
